غیبت امام زمانبه معنای پنهان‌شدن و زندگی مخفی امام مهدی(عج)آخرین و دوازدهمین امام از سلسله جانشینان پیامبر اسلام(ص)، یکی از اعتقادات مهم شیعه دوازده امامیاست. بنابر آموزه‌های شیعه، امام مهدی(عج) دو غیبت داشته است: غیبت صغریکه شصت و نه سال طول کشیده و غیبت کبریکه هنوز ادامه دارد. در دوران غیبت صغری امام مهدی(عج) از طریق چهار نائببا شیعیان ارتباط داشته است اما در دوران غیبت کبری، ارتباط ظاهری امام با مردم قطع گردیده.
ماهیت غیبت
در چگونگی غیبت برداشت‌های مختلفی از روایات به دست آمده است؛
- پنهان بودن جسم (ناپیدایی): در این نظریه، جسم حضرت مهدی(عج) از دید ظاهری مردم پنهان است و این پنهانی از طریق اعجازصورت می‌گیرد. زیرا بر اساس این دیدگاه حضرت مردم را می‌بیند ولی مردم او را نمی‌بینند. به گفتۀ سید محمد صدراین نظریه ساده‌ترین نظریه علمی‌قابل قبول درباره پنهان شدن و رهایی ایشان از ظالمان است. این برداشت با معنای لغوی غیبت و روایاتی که آن حضرت را به خورشید پشت ابر تشبیه کرده است همخوانی بیشتری دارد.
- پنهان بودن عنوان (ناشناسی): مراد از غیبت این نیست که حضرت در کوه، غار یا جای دیگری پنهان است، بلکه مقصود از غیبت ناشناخته بودن آن حضرت است نه پنهان بودن. بر اساس این نظریه حضرت مهدی(عج) از دید ظاهری مردم پنهان نیست، بلکه در میان مردم زندگی می‌کند، مردم او را می‌بینند اما نمی‌شناسند. این پنهانی به طور عادی نیز واقع می‌شود.
سید محمد صدراین دیدگاه را پذیرفته است. و برای اثبات آن به دلائلی استناد می‌کند، از جمله:
- روایاتی که می‌گویند حضور او در مراسم حجبه گونه‌ای است که مردم را می‌بیند و می‌شناسد و مردم نیز او را می‌بینند ولی نمی‌شناسند.
- روایاتی که اطلاع از مکان آن حضرت را خطر دانسته‌اند. مانند توقیعیکه از سوی حضرت به محمد بن عثمانصادر شد و در آن فرمود: «ان وقفوا علی المکان دلّوا علیه» یا گفتۀ ابوسهل نوبختیاگر من مانند حسین بن روح نوبختیبر مکانش آگاه بودم شاید در مناظرات آن را افشا می‌کردم. با این استدلال که خطر و احتیاط، در فرض شناختن آن حضرت درست است و در صورت غیبت جسم و شخص، خطری متوجه ایشان نیست.
- آوردن معجزه زمانی است که اقامه حق منحصر در آن باشد. بنابراین اگر حفظ امام زمان با پنهان شدن جسم آن حضرت باشد، می‌بایست از طریق اعجاز صورت گیرد در حالی که وقتی حفظ آن از طریق عادی مانند پنهان بودن عنوان امکان دارد، وقوع معجزه بی‌معنا است.
- پنهان بودن جسم و عنوان: در مواردی جسم حضرت مهدی(عج) از دید مردم پنهان است و در مواردی توسط مردم دیده می‌شود؛ اما شناخته نمی‌شود. آیت الله صافی گلپایگانیمعتقد است که بر اساس احادیث و نیز حکایات ملاقات افراد با امام مهدیمی‌توان نتیجه گرفت که غیبت به هر دو شکل (ناپدید شدن و ناشناس بودن) وقوع دارد، بلکه گاهی در زمان واحد هر دو شکل واقع شده است.
غیبت پیامبران پیش از اسلام
مساله غیبت در دوران گذشته در برخی از پیامبرانوجود داشته است. بر اساس آیات قرآن و روایات معصومین، تعدادی از پیامبران، مانند: صالح، یونس، موسی، عیسیو حضرت خضر(ع)به دلایلی نظیر امتحان امت خود، از انظار مردم پنهان شدند. در پاره‌ای از روایات از غیبت پیامبران به عنوان یک سنّت الهی یاد شده که در میان امت‌ها جریان داشته است.